باستان شناسی منطقه تخت سلیمان

تخت سلیمان که در نوشته‌ های پهلوی به‌ عنوان شهر گنجک نامیده می‌ شود؛ از جاهای دیدنی شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی به شمار می‌ رود (شکل 1). قدمت تخت سلیمان به سه هزار سال می‌ رسد و پنج دوره تاریخ و تمدن بشری را به خود دیده است. شهر باستانی تخت سلیمان محل سکونت اقوام ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و مغول بوده است که در تمامی این دوره‌ها در اوج شکوفایی و قدرت به سر می‌ برد و آتش جاویدان آن برای هفت قرن، نشانه‌ای از عظمت و اقتدار حکومت ساسانی و آیین زرتشت محسوب می‌شد. در واقع این منطقه بزرگ‌ ترین مرکز آموزش دینی و پرورش موبدان زرتشتی در عصر ساسانی بوده است. این مجموعه در ۲۹ آذر ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و در تیرماه ۱۳۸۲ به ثبت جهانی رسید تا پس از تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان، چهارمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو باشد.

شکل1. موقعیت تخت سلیمان در 45 کیلومتری شمال شرق تکاب در استان آذربایجان غربی بر روی گوگل ارث.

جاذبه‌ ها و آثار تاریخی بی‌نظیری مثل مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان، زندان سلیمان، تخت بلقیس، مسجد روستای اوغول بیگ، مقبره ایوب انصاری، پل ساروق، چمن متحرک بدرلو، قلعه سردار افشار، آبگرم قینرجه و آب‌ های گرم احمدآباد، از جمله آثار تاریخی و طبیعی دیدنی در این منطقه می باشند. در این منطقه بیشتر ساخت و سازهای انسانی و فرایند های تاریخی و تکامل جوامع بشری با رویداد های طبیعی و زمین شناسی در ارتباط بوده و این چنین مناظر باستانی و فرهنگی ویژه ای را خلق کرده که بر جاذبه های گردشگری منطقه می افزاید. مجموعه بناهای تاریخی تخت سلیمان دورتادور دریاچه‌ای زیبا ساخته شده‌ است. این مجموعه که با حصار و دیواری بیضی‌ شکل احاطه شده (شکل 2)؛ امروزه به نام تخت سلیمان معروف است. داخل این حصار که بر اساس تصویر ماهواره ای مساحتی بیش از ده هکتار (100510 متر مربع) دارد؛ دو مربع مشاهده می شود که در مرکز مربع شمالی آتشکده و در مرکز مربع جنوبی دریاچه قرار دارد (شکل 3). در شمال غرب دریاچه، ایوان بلندی به نام ایوان خسرو و در بخش جنوب غربی بیرون تخت سلیمان، دیواره ای به نام سنگ اژدها وجود دارد که حدود دو متر ارتفاع و ۲۵۰ متر طول دارد(شکل 4).

شکل2. عکسی از تخت سلیمان که در شکل بیضی در دره ای سرسبز بنا شده است.

شکل 3. داخل این حصار دو مربع دیده می شود که در مرکز مربع شمالی آتشکده و در مرکز مربع جنوبی دریاچه قرار دارد. تصویر گوگل ارث.

شکل 4. سمت راست عکسی از ایوان خسرو در حال مرمت و عکس سمت چپ نمایی از دیوار اژدها را نشان می دهد.

حصار بیضی‌ شکل تخت سلیمان به طول ۱۱۲۰ متر، دارای ۳۸ برج بوده است که نقش یک حصار دفاعی را برای مجموعه مذکور داشته است. این حصار در دوره‌ های مختلف بازسازی شده؛ هرچند در اثر گذر زمان و آسیب‌ های انسانی فقط سردر دروازه جنو‌ب‌شرقی، بخشی از باروها باقی مانده است. حصار تخت سلیمان علاوه بر دروازه شمالی که ورودی اصلی شهر بود و دروازه جنوب شرقی که سالم‌ ترین دروازه به‌جا مانده از تخت سلیمان است، در عصر ایلخانی صاحب دروازه‌ای در بخش جنوبی خود شد که امروزه جاده‌ای ماشین‌رو به آن منتهی می‌شود و محل ورودی بازدید از مجموعه است. در سردر دروازه جنوب شرقی، هفت محراب سنگی به نشانه هفت ایزد نگاهبان در آیین زرتشت وجود دارد. اوج قدرت تخت سلیمان به دوره ساسانیان تعلق دارد. در همین زمان بود که یکی از سه آتشکده مهم ساسانیان به نام آتشکده آذرگُشنَسپ در این محل بنا شد که به آن آذرگُشَسپ و آذرشسپ نیز گفته می‌شود. اهمیت این آتشکده تا حدی بود که هر یک از پادشاهان ساسانی پس از نشستن بر تخت، با پای پیاده به زیارت آن می‌رفتند و سهمی از غنائم جنگی را به آتشکده پیشکش می‌کردند. اهمیت و اعتبار این آتشکده در دوره خسرو انوشیروان به اوج خود رسید تا اینکه در حمله ارتش روم در سال ۶۲۴ میلادی که به شکست سپاهیان خسرو پرویز انجامید، تخت سلیمان به دستور هراکلیوس ویران شد. بقایای آثار معبد آناهیتا، تالارهای ستون دار، حمام، آتشکده آذرگشسب و ...در مربع شمالی این منطقه باستانی امروزه نشان از شکوه و عظمت این شهر باستانی در سه هزار سال گذشته دارد (شکل 5).

شکل 5. مربع شمالی تخت سلیمان که معبد آناهیتا و آتشکده آذرگشسب در آن قرار دارد. تصویر ماهواره ای از گوگل ارث.

دریاچه تخت سلیمان

در محوطه تخت سلیمان دریاچه‌ ای طبیعی با چشم‌ اندازی زیبا وجود دارد که مساحت آن بر روی تصاویر ماهواره ای در حدود 6660 مترمربع می باشد(شکل6). شکل این دریاچه مانند یک مخروط برعکس است که در قسمت دهانه یعنی جایی که ما می‌ بینیم؛ شکل بیضوی به قطر بزرگ 120 متر و قطر کوچک 80 متر دارد و قطر این بیضی با حرکت به اعماق دریاچه کم و کمتر می شود. آب دریاچه به دلیل داشتن آرسنیک مسموم است و امکان زیست در آن وجود ندارد. عمق دریاچه تخت سلیمان در عمیق‌ترین بخش به حدود 112 متر می‌ رسد. چشمه ای در انتهای آن وجود دارد که آب دریاچه از آن تامین می‌شود. قطر دهانه این چشمه حدود یک متر بوده و عمق آن 22 متر است. این چشمه جوشان و آهکی هزاران سال قدمت دارد و جنس دیواره های آن به دلیل فراوانی املاح آهکی، از سنگ تراورتن می باشد. آب دریاچه در سرتاسر سال دمایی تقریبا ثابت و نسبتاً گرم دارد این موضوع و داستان های متعددی که از قدیم در رابطه با این دریاچه روایت می شود؛ باعث شده که اهالی این منطقه، دریاچه تخت سلیمان را از چاکراهای‌ اصلی انرژی روی زمین بدانند و بر این باورند که بازدید از آن می‌ تواند به بهبود وضعیت جسمی و روحی افراد کمک کند. ولی ثابت بودن دما و گرمای آب دریاچه در طول سال، از دیدگاه علم زمین شناسی قابل درک می باشد. زیرا چشمه ای که در اعماق دریاچه است و آب آن را تامین می کند؛ یکی از چشمه های زمین گرمایی (ژئوترمال) می باشد. منابع آبی چشمه های ژئوترمال در اعماق زمین داغ شده و به سطح زمین می رسند. چشمه ژئوترمال دریاچه تخت سلیمان یکی از علل ایجاد تمدن های مختلف و فرمانروایی حکمرانان محلی در دوره‌های متعدد تاریخی در این منطقه بوده است.

شکل 6. دریاچه تخت سلیمان بر روی تصویر ماهواره ای گوگل ارث (سمت راست) و عکسی از آن در سمت چپ.

زندان تخت سلیمان

این کوه مخروطی که ارتفاعش از زمین‌ های مجاور به حدود 100متر می‌رسد، هزاران سال پیش بر اثر رسوب کانی‌ های آب دریاچه شکل گرفته است و گودالی به عمق ۸۰ متر در وسط آن وجود دارد که قطر دهانه‌ اش حدود ۶۵ متر است (شکل 7). این کوه در حدود 3000 سال پیش، در زمان مانایی‌ ها به‌ عنوان نیایشگاه استفاده می‌ شد. در دوران ساسانیان نیز این کوه، محلی برای نیایش موبدان زرتشتی و قربانی کردن بوده؛ به‌ طوری که موبدان پس از نیایش، حیوان قربانی را برای نذر آتشکده به جایگاه مخصوص می‌ بردند.

شکل 7. تصویر گوگل ارث از زندان دیو یا زندان تخت سلیمان (سمت راست) و عکسی از دیواره های‌ آهکی این کوه میان تهی (سمت چپ).

بر اساس شواهد زمین شناسی، مخروط میان‌ تهی این کوه،‌ حدود دو هزار سال پیش مانند دریاچه کنونی تخت سلیمان پر از آب بوده است؛ اما با گذر زمان و دراثر افزایش حجم رسوبات، شکاف‌ های آن در عمق ۱۰۰ متری مسدود شده و دسترسی منابع آب های زمین گرمایی به آن قطع شده و در نتیجه دریاچه مخروطی شکل خشک می‌ شود. در واقع وجود چشمه آبگرمی در دو هزار سال قبل و رسوب گذاری املاح آن و در نهایت مسدود شدن ورودی آب چشمه و خشک شدن دریاچه، دلایل وجود این کوه میان تهی اسرار آمیز است که داستان های متعددی در رابطه با آن میان مردمان قدیم شکل گرفته و نسل به نسل روایت شده است. داستان هایی از زندانی شدن دیوهایی که انگشتر سلیمان نبی را ربودند و ... با این همه، امروزه زندان دیو یا زندان سلیمان اولین اثر طبیعی آذربایجان غربی محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.